Ukraina w kontekście inwazji na pełną skalę stoi w obliczu dotkliwego niedoboru środków budżetowych. Śledzenie gospodarki, zwłaszcza rynków wyrobów akcyzowych, zwiększy wpływy podatkowe do budżetu o kilkadziesiąt miliardów, co jest niezwykle potrzebne dla wzmocnienia zdolności obronnych naszego państwa.
Inwazja na Ukrainę na pełną skalę radykalnie zmieniła wektory polityki fiskalnej, w szczególności dziesięciokrotnie wzrosło zapotrzebowanie na finansowanie sektora obronności i bezpieczeństwa. Aby odpowiednio sfinansować wydatki wojskowe, konieczne jest zwiększenie wpływów podatkowych do budżetu. Zgodnie z zatwierdzoną przez rząd Deklaracją budżetową na lata 2025-2027, głównym priorytetem polityki podatkowej jest zapewnienie budżetowi stabilnych wpływów podatkowych.
Deklaracja, poza przewidywanym wzrostem dochodów podatkowych o 290 mld UAH w 2025 r., 336 mld UAH w 2026 r. i 339 mld UAH w 2027 r., przewiduje dodatkowe pakiety fiskalne, które powinny zwiększyć dochody budżetu rocznie o 340 mld UAH. Deklaracja budżetowa została opracowana zgodnie z celami i zadaniami reformy polityki podatkowej określonymi w Strategii Dochodów Kraju do 2030 roku. Głównym priorytetem strategii jest trwałe zwiększanie dochodów budżetowych, zamykanie istniejących możliwości uchylania się od płacenia podatków, zwiększanie poziomu zgodności z przepisami oraz zwalczanie szarej strefy. Dlatego cieniowanie gospodarki, w szczególności rynków wyrobów akcyzowych, jest najwyższym priorytetem polityki gospodarczej państwa.
Według wyliczeń specjalistów Platformy Ekspertów Ekonomicznych, w wyniku istnienia szarego rynku wyrobów akcyzowych, w samym 2023 roku państwo straciło 37-40 miliardów hrywien, z czego ponad połowa wszystkich strat budżetowych pochodziła z rynku wyrobów tytoniowych . Pod koniec ubiegłego roku do budżetu trafiło według różnych szacunków mniej, od 20 do 23 miliardów hrywien podatków z tytułu samej nielegalnej produkcji i obrotu papierosami. Pomimo ogólnego wzrostu wpływów z akcyzy na wyroby tytoniowe, nieodwracalne straty z nielegalnych papierosów od początku inwazji na pełną skalę przekroczyły 50 miliardów hrywien!
Przewodniczący Komisji Finansów, Polityki Podatkowej i Celnej Rady Najwyższej Ukrainy Daniił Getmantsev zauważa, że uchylanie się od płacenia podatków w czasie wojny jest tożsame z kradzieżą w wojsku. Komisja wielokrotnie przeprowadzała otwarte przesłuchania na temat dynamiki szarego rynku wyrobów akcyzowych, inicjowała utworzenie Tymczasowej Komisji Śledczej ds. Bezpieczeństwa Gospodarczego, która funkcjonowała w 2023 r., omawiała optymalne środki zwalczania przemytu, podrabiania i innych nielegalnych towarów, wydawała odpowiednie instrukcje dla organów ścigania i organów regulacyjnych.
Należy podkreślić, że wzrosła efektywność pracy Biura Bezpieczeństwa Gospodarczego (zwanego dalej BES) w zakresie zwalczania nielegalnego rynku wyrobów tytoniowych. Przedstawiciele BEB skupiają się na identyfikacji największych zakładów produkujących podrabiane produkty i przeprowadzają odpowiednie działania dochodzeniowe wobec ewentualnych łamiących prawo. W pierwszej połowie 2024 r. detektywi BEB zdemaskowali sieci nielegalnego handlu papierosami w prawie wszystkich regionach i stolicy; wstrzymał sprzedaż nielegalnych produktów za pośrednictwem kanałów Telegramu.
Bieżąca, systematyczna praca organów rządowych w zakresie zwalczania nielegalnego rynku wyrobów akcyzowych pozwala z powściągliwym optymizmem patrzeć w przyszłość. Władze w coraz większym stopniu skupiają się na zwalczaniu przyczyn nielegalnego rynku wyrobów tytoniowych, zamiast na walce z jego konsekwencjami. Dalsza skoordynowana praca BEB i innych organów ścigania powinna mieć na celu skuteczne zwalczanie głównych przyczyn szarego rynku.
Według najnowszego badania KANTAR poziom nielegalnego obrotu wyrobami tytoniowymi na Ukrainie w kwietniu 2024 r. spadł do 18% z 25,7% w październiku 2023 r. Spadek tego wskaźnika został osiągnięty dzięki zmniejszeniu wolumenu wyrobów oznaczonych jako bezcłowe lub przeznaczone na eksport, które są sprzedawane nielegalnie na Ukrainie, do poziomu 5,7%. W październiku 2023 r. odnotowano – 12,9%, w marcu 2024 r. – 9,2%. Tym samym przyjęte przez Parlament zmiany dotyczące ograniczeń umieszczania i sprzedaży przez sklepy wolnocłowe wyrobów tytoniowych produkcji krajowej i zagranicznej wskazują na ich skuteczność. We współczesnych warunkach na Ukrainie obowiązuje tymczasowy zakaz produkcji wyrobów tytoniowych oznaczonych jako Duty Free (na okres stanu wojennego).
Pomimo spadku wolumenu nielegalnych papierosów oznaczonych jako Duty Free, na Ukrainie wzrósł udział podrobionych wyrobów (10,1%). Liczba ta wzrosła o 1,4 punktu procentowego w porównaniu do marca 2024 r. Wysokie zyski z produkcji i sprzedaży nielegalnych papierosów doprowadziły do reorientacji „szpiratów” Duty Free na produkcję podrabianych towarów. Jednocześnie 60% podróbek to podróbki marek międzynarodowych firm, które na rynku krajowym sprzedawane są z fałszywymi znakami akcyzy lub w ogóle bez nich; 40% podróbek to papierosy z fałszywymi znakami akcyzy, na których widnieje nazwa krajowego producenta.
Cena paczki papierosów jest istotnym czynnikiem wpływającym na zachowania konsumentów. Minimalna stawka akcyzy na paczkę papierosów (20 sztuk w paczce) na Ukrainie w 2024 roku wynosi 50,3 UAH, a jeśli uwzględnimy detaliczną akcyzę oraz podatek VAT, minimalna wysokość podatku na paczkę wynosi 64 UAH. Ale rynek jest przepełniony podażą papierosów kosztujących 60 UAH za paczkę. W kioskach, sklepach osiedlowych, małych sklepikach, w Internecie i na targowiskach oferują papierosy po niższych cenach niż paczka papierosów, nawet z niższego segmentu cenowego, które są oficjalnie produkowane i sprzedawane ze wszystkimi podatkami.
Problem ten wymaga szybkiego rozwiązania poprzez identyfikację i śledzenie kanałów dostaw podróbek od podmiotu detalicznego do dystrybutorów i producentów. Według KANTAR-a wielkość rynku podrabianych papierosów na Ukrainie w 2024 roku wyniesie potencjalnie ponad 5,5 miliarda sztuk. Większej uwagi wymagają kwestie usprawnienia systemu kontroli państwa nad produkcją i obrotem papierosami. Identyfikacja dostawców przemycanych surowców i producentów miliardów wolumenów podrabianych papierosów pomoże ograniczyć straty w dochodach budżetowych i ochroni społeczeństwo przed spożywaniem produktów niskiej jakości.
Konieczne jest wprowadzenie nowych narzędzi monitorowania surowców tytoniowych dostarczanych do produkcji papierosów, a także wyrobów gotowych, które są transportowane poza zakłady produkcyjne. Biorąc pod uwagę wysoki wskaźnik produkcji podróbek, ważne jest zainstalowanie na liniach do produkcji tytoniu, niedawno uregulowanych na poziomie legislacyjnym, sprzętu wideo, który będzie w stanie przekazywać informacje organom regulacyjnym w czasie rzeczywistym.
Utworzenie i dalsze funkcjonowanie Jednolitego Państwowego Rejestru sprzętu do przygotowania lub przetwarzania tytoniu, surowca tytoniowego i przemysłowej produkcji wyrobów tytoniowych jest wyważonym i właściwym krokiem państwa w celu identyfikacji sprzętu do produkcji wyrobów tytoniowych. Ważne jest, aby przyspieszyć publiczne udostępnianie tych informacji. Pobierając próbki z tych linii produkcyjnych, najprawdopodobniej możliwe będzie określenie pochodzenia papierosów, a następnie organy regulacyjne wykorzystają te informacje do zwalczania szarego rynku. Wprowadzenie obowiązkowego badania wyrobów tytoniowych z zarejestrowanego sprzętu do ich produkcji jest istotne i ważne. Biorąc pod uwagę doświadczenie specjalistów Kijowskiego Instytutu Badań Naukowych Ekspertyzy Sądowej oraz ekspertów Państwowego Centrum Badań Naukowych i Kryminalistycznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukrainy w zakresie przeprowadzania badań w celu ustalenia pochodzenia wyrobów objętych podatkiem akcyzowym oraz wyposażenia znajdującego się na z którego zostały wyprodukowane, ważne jest włączenie ich w pobieranie próbek i przeprowadzanie badań wyrobów tytoniowych.
Przemyt papierosów w kwietniu 2024 r. wzrósł do 2,2% całego rynku (około 0,8 miliarda papierosów) i osiągnął rekordowy poziom od początku inwazji na pełną skalę. Przemyt papierosów zmierza także w przeciwnym kierunku, na rynek UE trafiają także nielegalne produkty, co szkodzi wizerunkowi naszego państwa. W związku z uzyskaniem przez Ukrainę statusu kandydata do przystąpienia do UE, problematyka identyfikowania i ścigania przemytu osiągnęła nowy poziom.
Wśród działań Strategii Skarbowej Kraju do 2030 roku dużą uwagę poświęca się wzmocnieniu działań mających na celu zwalczanie przemytu i naruszeń przepisów celnych (pkt 5.2.3) oraz działań niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności karnej za przemyt towarów i wyrobów akcyzowych, a także jako fałszywe zgłoszenie towaru (pkt 5.3.3). W krajach UE sąsiadujących z Ukrainą, czyli w Polsce, Rumunii, na Węgrzech i Słowacji, za przemyt grozi odpowiedzialność karna. Ważna jest kontynuacja reformy organów celnych na Ukrainie, co jest warunkiem dalszej alokacji finansowania dłużnego przez partnerów międzynarodowych. Zwiększenie efektywności operacji celnych przy wykorzystaniu nowoczesnego sprzętu (skanerów i inteligentnych systemów monitoringu wizyjnego) zminimalizuje przepływ przemycanych towarów, w szczególności wyrobów akcyzowych, przez granicę.
