Choć Ukraina nie stała się jeszcze członkiem UE, gdyż otrzymuje duże sumy z budżetu UE, zobowiązała się uznać jurysdykcję swoich organów regulacyjnych.
Komisja Europejska 17 lipca pozytywnie oceniła pierwszą regularną transzę w wysokości ok. 4,2 mld euro w ramach programu Ukraine Facility, którego celem jest wsparcie stabilności makrofinansowej Ukrainy i funkcjonowania jej administracji publicznej. Łączna kwota finansowania w ramach tego programu do 2027 roku ma wynieść 50 miliardów euro.
Ukraina otrzymała już trzy transze w ramach Instrumentu Finansowego na rzecz Ukrainy: 4,5 miliarda euro w marcu, 1,5 miliarda w kwietniu i 1,9 miliarda w czerwcu. Nie były to jednak transze regularne, lecz awaryjne, spowodowane koniecznością pilnego ratowania naszej stabilności makrofinansowej. Teraz UE przechodzi na regularne transze, co oznacza „najpierw reformy, potem pieniądze”.
Płatności za reformy
9 lipca Ukraina skierowała do Komisji Europejskiej wniosek o otrzymanie pierwszej transzy regularnej, w którym poinformowała o realizacji dziewięciu wskaźników za drugi kwartał. Komisja Europejska 17 lipca „doszła do wniosku, że Ukraina w zadowalającym stopniu spełniła dziewięć wskaźników reform związanych z pierwszą regularną płatnością”. W swoim przesłaniu Komisja Europejska podkreśliła trzy najważniejsze osiągnięcia: reformę Biura Bezpieczeństwa Gospodarczego Ukrainy; nowe standardy ładu korporacyjnego dla przedsiębiorstw państwowych; przyjęcie Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu.
Teraz podział pieniędzy musi zostać zatwierdzony przez Radę UE. „Pomimo wszystkich trudności Ukraina kontynuuje kluczowe reformy służące ożywieniu gospodarczemu i postępowi na drodze do UE. Umożliwiło to Komisji zielone światło dla dodatkowej płatności na rzecz Ukrainy w wysokości około 4,2 miliarda euro, na co mam nadzieję, że Rada szybko się zgodzi. UE będzie nadal wspierać Ukrainę tak długo, jak będzie to konieczne” – powiedziała przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen.
Pierwsza wicepremier - minister gospodarki Julia Sviridenko powiedziała, że Ukraina spodziewa się otrzymać pierwszą regularną transzę we wrześniu, a kolejną dwa miesiące później. „Mamy szczerą nadzieję na pozytywną ocenę i we wrześniu uda nam się pozyskać potrzebne środki” – oznajmiła. — W trzecim kwartale należy ukończyć jeszcze 9 wskaźników. I dzięki temu w listopadzie tego roku będziemy mogli otrzymać dodatkowe 4 miliardy euro.”
Aby jednak otrzymać pieniądze trzeba spełnić jeszcze jeden warunek. Nie jest to związane z reformami, ale z kontrolą wydatkowania pomocy europejskiej.
Program Instrumentu na rzecz Ukrainy został zatwierdzony w lutym przez Radę Europejską, Parlament Europejski i Radę UE. Z kolei 20 marca ukraiński minister finansów Siergiej Marczenko i europejski komisarz ds. budżetu i zarządzania Johannes Hahn podpisali w Brukseli porozumienie między Ukrainą a UE w sprawie udziału Ukrainy w unijnym programie zwalczania nadużyć finansowych.
Istotą tego porozumienia jest to, że choć Ukraina nie jest jeszcze członkiem UE, otrzymując z budżetu UE duże sumy, to uznaje jurysdykcję swoich organów w zakresie kontroli wydatkowania środków.
21 czerwca Władimir Zełenski przedstawił Radzie Najwyższej projekt ustawy nr 0281 w sprawie ratyfikacji tego porozumienia. 8 lipca Komisja Integracji Europejskiej Rady zaleciła posłom przyjęcie tej ustawy.
W umowie zapisano, że obowiązuje ona od 1 stycznia 2023 roku. Oznacza to, że organy UE będą mogły przeprowadzać kontrole wszystkich osób fizycznych i prawnych na Ukrainie, które zarządzały lub korzystały z funduszy unijnych w roku 2023 i latach kolejnych.
Załącznik II do umowy stanowi, że UE ma prawo przeprowadzać kontrole i audyty techniczne, naukowe, finansowe i innego rodzaju w lokalu każdej osoby fizycznej zamieszkującej na Ukrainie i zarządzającej środkami unijnymi, uczestniczącej w ich wykorzystaniu lub korzystającej z nich, oraz każdy podmiot prawny podmiot mający siedzibę na Ukrainie i otrzymujący finansowanie z UE. Takie kontrole i audyty mogą przeprowadzać przedstawiciele instytucji i organów UE, w szczególności Komisji Europejskiej i Europejskiego Trybunału Obrachunkowego, a także inne osoby upoważnione przez Komisję Europejską. Przedstawiciele ci „powinni mieć odpowiedni dostęp do miejsc, robót i dokumentów (zarówno elektronicznych, jak i pisemnych) oraz do wszelkich informacji niezbędnych do przeprowadzenia takich audytów, w tym prawo do uzyskania kopii papierowej lub elektronicznej oraz do wyodrębnienia z dowolnego dokumentu lub treści wszelkich danych przewoźnik."
Europejski Trybunał Obrachunkowy (ETO) jest jedną z siedmiu instytucji Unii Europejskiej (obok Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady UE, Komisji Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Banku Centralnego) wymienionych na liście w artykule 13 Traktatu UE. Główną funkcją Trybunału jest kontrola, czy fundusze UE są wydawane zgodnie z prawem i przy należytym zarządzaniu. Jej siedziba mieści się w Luksemburgu.
Jeszcze bardziej przerażającym organem z punktu widzenia potencjalnych defraudantów środków publicznych jest Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych, znany jako OLAF (akronim francuskiej nazwy Office européen de lutte anti-fraude). Jej siedziba mieści się w Brukseli. Różnica między Trybunałem Obrachunkowym a OLAF-em polega na tym, że Europejski Trybunał Obrachunkowy przeprowadza kontrolę (podobnie jak Trybunał Obrachunkowy), a OLAF prowadzi dochodzenie. Dla ukraińskich aktorów skłonnych do nadużyć OLAF może okazać się poważniejszym zagrożeniem niż NABU, SBI, BEB i SBU.
Ten sam załącznik II do umowy stanowi, że Komisja Europejska i OLAF są upoważnione do prowadzenia dochodzeń administracyjnych, w tym kontroli i inspekcji na miejscu, na terytorium Ukrainy. Dochodzenia te można prowadzić na terenie wszelkich osób fizycznych zamieszkujących na Ukrainie oraz osób prawnych mających siedzibę na Ukrainie, które otrzymują finansowanie z UE. Jeżeli osoba fizyczna lub prawna stawia opór, władze ukraińskie są zobowiązane pomóc Komisji Europejskiej lub OLAF-owi w przeprowadzeniu kontroli lub inspekcji na miejscu, włączając odpowiednie środki zapobiegawcze w celu zabezpieczenia dowodów.
W przypadku stwierdzenia naruszeń Komisja Europejska nałoży kary pieniężne na osoby prawne i osoby fizyczne Ukrainy, które, jak wskazano w załączniku II, „podlegają egzekucji w Ukraince”. OLAF skontaktuje się z prokuraturą UE. Załącznik II stanowi, że „władze Ukrainy współpracują z prokuratorami UE, aby zapewnić wykonywanie przez nich swoich uprawnień w zakresie prowadzenia dochodzeń, ścigania i ścigania sprawców i współsprawców przestępstw naruszających interesy finansowe UE”.
Opublikowany miesiąc temu raport roczny OLAF-u podsumował dochodzenia organizacji w 2023 r.: OLAF wykrył nadużycia na kwotę ponad 1,2 mld euro (w tym zalecenie zwrotu 1,04 mld euro do budżetu UE; zapobiegnięcie niewłaściwemu wydatkowi 209,4 mln euro z UE budżet); wszczął 190 nowych dochodzeń w następstwie 1178 wstępnych analiz przeprowadzonych przez ekspertów OLAF-u; zgłosiło prokuratorom UE 79 przypadków potencjalnych przestępstw.
W szczególności OLAF zbadał zarzuty dotyczące zmowy, manipulacji procedurami udzielania zamówień, konfliktów interesów i zawyżania rachunków. Przykłady dochodzeń OLAF-u mających na celu ochronę pieniędzy podatników UE obejmują wszystkie obszary wydatków UE – od finansów regionalnych po rolnictwo i badania. OLAF przeprowadził dochodzenia we wszystkich państwach członkowskich UE oraz w krajach trzecich.
Teraz Ukraina, w tym program „Ukraina Facility”, również będzie podlegać jurysdykcji Europejskiego Trybunału Obrachunkowego i OLAF-u. 22 maja Julia Sviridenko i europejski komisarz ds. europejskiej polityki sąsiedztwa i negocjacji w sprawie rozszerzenia Oliver Varhely podpisali w Brukseli umowę ramową między Ukrainą a UE w sprawie specjalnych mechanizmów wdrażania finansowania w ramach instrumentu Ukraine Facility. Został już ratyfikowany przez Radę Najwyższą 6 czerwca.
Stanowi ona np., że Ukraina ma obowiązek zapewnić agentom lub przedstawicielom Komisji Europejskiej, OLAF-u, ETO i prokuratorom UE dostęp do obiektów i pomieszczeń, w których prowadzona jest realizacja inwestycji i reform finansowanych zgodnie z tą umową, a także wszelkie dokumenty i dane komputerowe dotyczące zarządzania takimi inwestycjami i reformami. Ukraina musi także zapewnić Komisji Europejskiej, OLAF-owi, Europejskiemu Trybunałowi Obrachunkowemu i prokuratorom UE pełny i bezpośredni dostęp do wszelkich krajowych baz danych, które są istotne dla wykonywania ich mandatu. Ukraina ma obowiązek przekazywać OLAF-owi informacje na temat rachunków bankowych w związku z prowadzonymi przez nią dochodzeniami i transakcjami bankowymi.
Łącznie te dwie umowy z Ukrainą (podpisane 20 marca i 22 maja) zapewniają UE możliwość skutecznego monitorowania sposobu wydawania pomocy europejskiej na Ukrainie. I jest to być może nie mniej ważna dźwignia oddziaływania na władze Ukrainy niż kwartalne wskaźniki reform.
