Choć Ukraina nie stała się jeszcze członkiem UE, gdyż otrzymuje duże sumy z budżetu UE, zobowiązała się uznać jurysdykcję swoich organów regulacyjnych.
Komisja Europejska 17 lipca pozytywnie oceniła pierwszą regularną transzę w wysokości ok. 4,2 mld euro w ramach programu Ukraine Facility, którego celem jest wsparcie stabilności makrofinansowej Ukrainy i funkcjonowania jej administracji publicznej. Łączna kwota finansowania w ramach tego programu do 2027 roku ma wynieść 50 miliardów euro.
Ukraina otrzymała już trzy transze w ramach Instrumentu Finansowego na rzecz Ukrainy: 4,5 miliarda euro w marcu, 1,5 miliarda w kwietniu i 1,9 miliarda w czerwcu. Nie były to jednak transze regularne, lecz awaryjne, spowodowane koniecznością pilnego ratowania naszej stabilności makrofinansowej. Teraz Unia Europejska przechodzi na regularne transze, co oznacza „najpierw reformy, potem pieniądze”.
Płatności za reformy
9 lipca Ukraina skierowała do Komisji Europejskiej wniosek o otrzymanie pierwszej transzy regularnej, w którym poinformowała o realizacji dziewięciu wskaźników za drugi kwartał. Komisja Europejska 17 lipca „doszła do wniosku, że Ukraina w zadowalającym stopniu spełniła dziewięć wskaźników reform związanych z pierwszą regularną płatnością”. W swoim przesłaniu Komisja Europejska podkreśliła trzy najważniejsze osiągnięcia: reformę Biura Bezpieczeństwa Gospodarczego Ukrainy; nowe standardy ładu korporacyjnego dla przedsiębiorstw państwowych; przyjęcie Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu.
Teraz podział pieniędzy musi zostać zatwierdzony przez Radę UE. „Pomimo wszystkich trudności Ukraina kontynuuje kluczowe reformy służące ożywieniu gospodarczemu i postępowi na drodze do UE. Umożliwiło to Komisji zielone światło dla dodatkowej płatności na rzecz Ukrainy w wysokości około 4,2 miliarda euro, na co mam nadzieję, że Rada szybko się zgodzi. UE będzie nadal wspierać Ukrainę tak długo, jak będzie to konieczne” – powiedziała przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen.
Pierwsza wicepremier - minister gospodarki Julia Sviridenko powiedziała, że Ukraina spodziewa się otrzymać pierwszą regularną transzę we wrześniu, a kolejną dwa miesiące później. „Mamy szczerą nadzieję na pozytywną ocenę i we wrześniu uda nam się pozyskać potrzebne środki” – oznajmiła. — W trzecim kwartale należy ukończyć jeszcze 9 wskaźników. I dzięki temu w listopadzie tego roku będziemy mogli otrzymać dodatkowe 4 miliardy euro.”
Aby jednak otrzymać pieniądze trzeba spełnić jeszcze jeden warunek. Nie jest to związane z reformami, ale z kontrolą wydatkowania pomocy europejskiej.
Program Instrumentu na rzecz Ukrainy został zatwierdzony w lutym przez Radę Europejską, Parlament Europejski i Radę UE. Z kolei 20 marca ukraiński minister finansów Siergiej Marczenko i europejski komisarz ds. budżetu i zarządzania Johannes Hahn podpisali w Brukseli porozumienie między Ukrainą a UE w sprawie udziału Ukrainy w unijnym programie zwalczania nadużyć finansowych.
Istotą tego porozumienia jest to, że choć Ukraina nie jest jeszcze członkiem UE, otrzymując z budżetu UE duże sumy, to uznaje jurysdykcję swoich organów w zakresie kontroli wydatkowania środków.
21 czerwca Władimir Zełenski przedstawił Radzie Najwyższej projekt ustawy nr 0281 w sprawie ratyfikacji tego porozumienia. 8 lipca Komisja Integracji Europejskiej Rady zaleciła posłom przyjęcie tej ustawy.
W umowie zapisano, że obowiązuje ona od 1 stycznia 2023 roku. Oznacza to, że organy UE będą mogły przeprowadzać kontrole wszystkich osób fizycznych i prawnych na Ukrainie, które zarządzały lub korzystały z funduszy unijnych w roku 2023 i latach kolejnych.
Załącznik II do umowy stanowi, że UE ma prawo przeprowadzać kontrole i audyty techniczne, naukowe, finansowe i innego rodzaju w lokalu każdej osoby fizycznej zamieszkującej na Ukrainie i zarządzającej środkami unijnymi, uczestniczącej w ich wykorzystaniu lub korzystającej z nich, oraz każdy podmiot prawny podmiot mający siedzibę na Ukrainie i otrzymujący finansowanie z UE. Takie kontrole i audyty mogą przeprowadzać przedstawiciele instytucji i organów UE, w szczególności Komisji Europejskiej i Europejskiego Trybunału Obrachunkowego, a także inne osoby upoważnione przez Komisję Europejską. Przedstawiciele ci „powinni mieć odpowiedni dostęp do miejsc, robót i dokumentów (zarówno elektronicznych, jak i pisemnych) oraz do wszelkich informacji niezbędnych do przeprowadzenia takich audytów, w tym prawo do uzyskania kopii papierowej lub elektronicznej oraz do wyodrębnienia z dowolnego dokumentu lub treści wszelkich danych przewoźnik."
Europejski Trybunał Obrachunkowy (ETO) jest jedną z siedmiu instytucji Unii Europejskiej (obok Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady UE, Komisji Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Banku Centralnego) wymienionych na liście w artykule 13 Traktatu UE. Główną funkcją Trybunału jest kontrola, czy fundusze UE są wydawane zgodnie z prawem i przy należytym zarządzaniu. Jej siedziba mieści się w Luksemburgu.
Jeszcze bardziej przerażającym organem z punktu widzenia potencjalnych defraudantów środków publicznych jest Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych, znany jako OLAF (akronim francuskiej nazwy Office européen de lutte anti-fraude). Jej siedziba mieści się w Brukseli. Różnica między Trybunałem Obrachunkowym a OLAF-em polega na tym, że Europejski Trybunał Obrachunkowy przeprowadza kontrolę (podobnie jak Trybunał Obrachunkowy), a OLAF prowadzi dochodzenie. Dla ukraińskich aktorów skłonnych do nadużyć OLAF może okazać się poważniejszym zagrożeniem niż NABU, SBI, BEB i SBU.
Ten sam załącznik II do umowy stanowi, że Komisja Europejska i OLAF są upoważnione do prowadzenia dochodzeń administracyjnych, w tym kontroli i inspekcji na miejscu, na terytorium Ukrainy. Dochodzenia te można prowadzić na terenie wszelkich osób fizycznych zamieszkujących na Ukrainie oraz osób prawnych mających siedzibę na Ukrainie, które otrzymują finansowanie z UE. Jeżeli osoba fizyczna lub prawna stawia opór, władze ukraińskie są zobowiązane pomóc Komisji Europejskiej lub OLAF-owi w przeprowadzeniu kontroli lub inspekcji na miejscu, włączając odpowiednie środki zapobiegawcze w celu zabezpieczenia dowodów.
W przypadku stwierdzenia naruszeń Komisja Europejska nałoży kary pieniężne na osoby prawne i osoby fizyczne Ukrainy, które, jak wskazano w załączniku II, „podlegają egzekucji w Ukraince”. OLAF skontaktuje się z prokuraturą UE. Załącznik II stanowi, że „władze Ukrainy współpracują z prokuratorami UE, aby zapewnić wykonywanie przez nich swoich uprawnień w zakresie prowadzenia dochodzeń, ścigania i ścigania sprawców i współsprawców przestępstw naruszających interesy finansowe UE”.
Opublikowany miesiąc temu raport roczny OLAF-u podsumował dochodzenia organizacji w 2023 r.: OLAF wykrył nadużycia na kwotę ponad 1,2 mld euro (w tym zalecenie zwrotu 1,04 mld euro do budżetu UE; zapobiegnięcie niewłaściwemu wydatkowi 209,4 mln euro z UE budżet); wszczął 190 nowych dochodzeń w następstwie 1178 wstępnych analiz przeprowadzonych przez ekspertów OLAF-u; zgłosiło prokuratorom UE 79 przypadków potencjalnych przestępstw.
W szczególności OLAF zbadał zarzuty dotyczące zmowy, manipulacji procedurami udzielania zamówień, konfliktów interesów i zawyżania rachunków. Przykłady dochodzeń OLAF-u mających na celu ochronę pieniędzy podatników UE obejmują wszystkie obszary wydatków UE – od finansów regionalnych po rolnictwo i badania. OLAF przeprowadził dochodzenia we wszystkich państwach członkowskich UE oraz w krajach trzecich.
Teraz Ukraina, w tym program „Ukraina Facility”, również będzie podlegać jurysdykcji Europejskiego Trybunału Obrachunkowego i OLAF-u. 22 maja Julia Sviridenko i europejski komisarz ds. europejskiej polityki sąsiedztwa i negocjacji w sprawie rozszerzenia Oliver Varhely podpisali w Brukseli umowę ramową między Ukrainą a UE w sprawie specjalnych mechanizmów wdrażania finansowania w ramach instrumentu Ukraine Facility. Został już ratyfikowany przez Radę Najwyższą 6 czerwca.
Stanowi ona np., że Ukraina ma obowiązek zapewnić agentom lub przedstawicielom Komisji Europejskiej, OLAF-u, ETO i prokuratorom UE dostęp do obiektów i pomieszczeń, w których prowadzona jest realizacja inwestycji i reform finansowanych zgodnie z tą umową, a także wszelkie dokumenty i dane komputerowe dotyczące zarządzania takimi inwestycjami i reformami. Ukraina musi także zapewnić Komisji Europejskiej, OLAF-owi, Europejskiemu Trybunałowi Obrachunkowemu i prokuratorom UE pełny i bezpośredni dostęp do wszelkich krajowych baz danych, które są istotne dla wykonywania ich mandatu. Ukraina ma obowiązek przekazywać OLAF-owi informacje na temat rachunków bankowych w związku z prowadzonymi przez nią dochodzeniami i transakcjami bankowymi.
Łącznie te dwie umowy z Ukrainą (podpisane 20 marca i 22 maja) zapewniają UE możliwość skutecznego monitorowania sposobu wydawania pomocy europejskiej na Ukrainie. I jest to być może nie mniej ważna dźwignia oddziaływania na władze Ukrainy niż kwartalne wskaźniki reform.
