24 lutego 2022 roku stał się kluczowym momentem w historii Ukrainy, zwłaszcza dla Państwowej Służby Celnej. Tego dnia kraj przeszedł na „stopień wojenny”, a służba celna stanęła przed wyjątkowymi wyzwaniami, którym wcześniej w historii świata trudno było stawić czoła.
Trudne warunki wojenne wymagały od ukraińskich zwyczajów nie tylko przystosowania się do nowych realiów, ale także wprowadzenia niestandardowych rozwiązań w celu utrzymania funkcjonowania ważnej części infrastruktury państwowej. Nowe wyzwania obejmowały nie tylko zapewnienie bezpieczeństwa i kontroli przepływu towarów, ale także konieczność utrzymania aktywności handlowej i gospodarczej kraju w warunkach wojny.
Początek wojny: praca pod ostrzałem
Wraz z początkiem inwazji na Federację Rosyjską na pełną skalę prezydent i rząd określili główne zadania: utrzymanie sterowności i nieprzerwanego działania Państwowej Służby Celnej, a także dbałość o życie pracowników. Rozpoczęła się ewakuacja pracowników z północnych i wschodnich obwodów Ukrainy - część celników ryzykowała życie i usuwała serwery, dokumenty, akta osobowe, aby wrogowie ich nie dostali.
Od początku inwazji na pełną skalę do Sił Obronnych Ukrainy dobrowolnie dołączyło 500 celników (około 5% ogólnej liczby pracowników). Część z nich została zabita, ranna, zaginiona lub schwytana.
Państwowa Służba Celna przeszła na pracę całodobową, a na południu i zachodzie kraju powołano dodatkowy personel, w tym ewakuowanych z czasowo okupowanych obwodów Ukrainy i stref działań bojowych. Jednocześnie zminimalizowano procedury fizycznej kontroli celnej i znacząco skrócono czas potrzebny na odprawę celną.
Integralną częścią działań wojennych było geograficzne ograniczenie handlu Ukrainy. Kierunek północny blokowała Białoruś, a wschodni Rosja. Ponadto ten ostatni zablokował wszystkie porty morskie Ukrainy, co uniemożliwiło wykorzystanie kierunku południowego (przez Morze Czarne i Azowskie) dla handlu zagranicznego Ukrainy. W efekcie znacząco wzrosły przepływy transportowe przez punkty kontrolne na odcinku granicy państwowej Ukrainy z państwami członkowskimi UE i Republiką Mołdawii. Służba celna zaczęła mierzyć się z wyzwaniami w zakresie logistyki.
Ze względu na wojnę konieczne było przekierowanie ruchu towarów z portów morskich południowej Ukrainy na granicę z krajami Unii Europejskiej za pomocą kolei, ale jej możliwości są ograniczone. A także możliwość stworzenia infrastruktury samochodowych punktów kontrolnych na granicach z krajami UE, zaprojektowanych do normalnego funkcjonowania w okresie pokoju.
Wyzwania i przeszkody
Głównym wyzwaniem było przyspieszenie wyjazdu uchodźców z Ukrainy. Zapewniono szybką, całodobową pracę punktów kontrolnych oraz zwiększono liczbę korytarzy dla pieszych (przydzielanie pasów ruchu dla pieszych), aby uniknąć kolejek na granicy. Przejazd odbywał się w systemie uproszczonym.
Wojna na Ukrainie spowodowała największy kryzys migracyjny w Europie od czasów II wojny światowej. Główny strumień uchodźców kierowany był do krajów UE. Według ekspertów ONZ, według stanu na październik br. w Europie zarejestrowanych było prawie 6 mln ukraińskich uchodźców.
Kolejnym krokiem było uregulowanie importu towarów najpotrzebniejszych do utrzymania życia i obronności kraju.
Tym samym decyzja rządu przewidywała uproszczoną procedurę importu pomocy humanitarnej: towary uznawano za pomoc humanitarną na podstawie deklaracji, kontrole celne ograniczono do minimum. Możliwe stało się zgłaszanie pomocy humanitarnej w formie elektronicznej. Uproszczono import towarów podwójnego zastosowania i militarnych, w szczególności radioodbiorników, lornetek, lunet, celowników kolimatorowych i optycznych, kamer termowizyjnych i noktowizorów. Ponadto hełmy i kamizelki kuloodporne są całkowicie wyłączone z kontroli eksportu. Uproszczony przepływ paliw i smarów, bezzałogowych statków powietrznych (UAV) i ich części przez granicę celną
Wojna z Rosją doprowadziła do kryzysów żywnościowych i paliwowych. Bez eksportu ukraińskiego zboża do krajów Azji, Europy i Afryki Ukraina i świat stoją w obliczu zagrożenia światowym głodem. Inicjatywa Zbożowa zaczęła działać, jednak jednostronne wycofanie się Rosji z tego porozumienia w lipcu 2023 r. spowodowało nowe trudności w pracy organów celnych. Kraj agresora rozpoczął niemal codzienne ataki rakietowe i ataki dronów kamikaze na ukraińskie porty, przez co cierpi infrastruktura portów Morza Czarnego i portów klastra Dunaju. Mimo to służby celne w dalszym ciągu w pełni wypełniają swoje obowiązki w obwodzie odeskim.
Wraz z nastaniem w zeszłym roku mrozów Rosjanie rozpoczęli ataki na ukraińską sieć energetyczną, co doprowadziło do przerw w dostawie prądu w całym kraju i wywołało kryzys energetyczny. Aby zaradzić tej sytuacji podjęto wiele działań, w szczególności towary takie jak generatory, akumulatory, ich części i podzespoły, a także sprzęt do Internetu satelitarnego zostały zwolnione z podatku VAT i ceł importowych.
Największe problemy pojawiły się jednak w wyniku zerwania tradycyjnych powiązań handlowych. Aby wesprzeć ukraińską gospodarkę, wiele krajów (Wielka Brytania, kraje Unii Europejskiej, Kanada i Stany Zjednoczone Ameryki) zdecydowało się znieść cła importowe na ukraińskie produkty.
Ważnym krokiem było utworzenie ulg taryfowych dla ukraińskich towarów, obejmujących zwolnienie z ceł importowych, obniżenie stawek ceł importowych oraz utworzenie kontyngentów taryfowych.
Ze swojej strony rząd ukraiński podjął także nietypowe jak na czas pokoju działania podatkowe: obniżono stawki podatkowe i zwiększono wolumen preferencyjnego importu. Parlament przyjął szereg ustaw, które zliberalizowały opodatkowanie niektórych transakcji związanych z importem towarów na obszar celny Ukrainy. Rząd dopuścił odroczenie należności celnych w imporcie niektórych towarów, aby uprościć procedury odprawy celnej towarów oraz uprościł procedurę zwolnienia leków, wyrobów medycznych i produktów pomocniczych z podatku VAT.
Jednocześnie działania te znacząco wpłynęły na jeden z kluczowych aspektów działalności Państwowej Służby Celnej – administrację płatności celnych. W 2022 roku służba celna zapewniła wypełnienie indykatywnego wskaźnika wpływów ceł do budżetu państwa o 56,9% (w rzeczywistości przekazano 300,8 mld UAH z planowanych 528,3 mld UAH). Wpływy z ceł na fundusz ogólny budżetu państwa w ciągu ostatniego roku w porównaniu z analogicznym okresem 2021 r. spadły o 32,7%, co odpowiada rocznej prognozie Narodowego Banku Ukrainy dotyczącej spadku PKB w 2022 r. o 31,5%.
Kolejnym wyzwaniem, przed jakim stanęła służba celna, był rozwój infrastruktury w czasie wojny. W ubiegłym roku zakończono budowę dwóch punktów kontrolnych w obwodzie czerniowieckim na granicy z Rumunią. Ponadto Ukraina rozszerza praktykę wspólnej kontroli, w szczególności na granicy ukraińsko-mołdawskiej.
W czasach, gdy ukraińskie zwyczaje pomimo wojny odpowiadają międzynarodowym normom i standardom, zwyczaje kraju agresora na szczeblu państwowym zajmują się przemytem, ukrytym za eufemizmami „szarego” lub „równoległego” importu. Ukraina, UE i kraje partnerskie poparły zawieszenie prac Rosji i Białorusi w Światowej Organizacji Celnej.
Wojna nie spowolniła integracji europejskiej
Opierając się zbrojnej interwencji rosyjskiej na dużą skalę, ponosząc ogromne straty ludzkie, finansowe i gospodarcze, Ukraina uzyskała status kandydata do członkostwa w UE.
Państwowa Służba Celna Ukrainy zdobywa dziś unikalne doświadczenie nie tylko utrzymywania w dobrym stanie technicznym, ale także radykalnej reformy w celu integracji z przestrzenią celną Unii Europejskiej w nowej fazie integracji europejskiej Ukrainy.
Komisja Europejska wysoko oceniła rezultaty zbliżenia Ukrainy z Unią Celną – możliwy 4. poziom przygotowania z 5 (na podstawie wyników Konkluzji KE w sprawie wniosku Ukrainy o członkostwo w UE w 2023 r.). Ukraiński Kodeks Celny jest w dużej mierze spójny z Kodeksem Celnym UE, w szczególności w kluczowych obszarach tranzytu, AEO oraz systemu uproszczeń, gwarancji i praw własności intelektualnej.
W czasie wojny Ukraina przystąpiła do tzw. „zniesienia wiz celnych” (Konwencja o wspólnej procedurze tranzytowej), co było ważnym krokiem w kierunku członkostwa w UE.
W listopadzie 2021 r. przeprowadzono wstępną misję oceniającą DG TAXUD mającą na celu ocenę gotowości Ukrainy do przystąpienia do Konwencji o wspólnej procedurze tranzytowej. Pomimo aktywnych działań wojennych w lutym 2022 r. Państwowej Służbie Celnej udało się przekonać swoich europejskich kolegów, że projektu nie można zatrzymać. Już w marcu 2022 roku wznowiono konsultacje robocze, a prace nad wystrzeleniem zakończono sukcesem w maju 2022 roku, kiedy wróg był już wyparty z północnej Ukrainy.
Dodatkowo zapewniono budowę krajowego węzła międzynarodowej bezpiecznej sieci (CCN/CSI), zapewniającego połączenie z NCTS – wspólną siecią telekomunikacyjną organów celno-podatkowych państw członkowskich UE Europejskiego Systemu Tranzytowego.
1 października 2023 roku minął rok od rozpoczęcia przez Ukrainę międzynarodowego stosowania NCTS. Według stanu na 1 listopada 2023 r. w krajach uczestniczących w Konwencji o wspólnej procedurze tranzytowej pomyślnie zakończyło się ponad 24 tys. przemieszczeń zainicjowanych przez organy celne Ukrainy. Na Ukrainie pomyślnie zakończyło się ponad 5 tysięcy przemieszczeń rozpoczętych w innych krajach będących stronami Konwencji. Państwowa Służba Celna Ukrainy wydała już 154 zezwolenia na korzystanie z uproszczeń tranzytowych, na różnych etapach rozpatrywania jest ponad 50 wniosków przedsiębiorstw.
Ukraińskie firmy aktywnie uzyskują dziś status Autoryzowanych Przedsiębiorców (AEO), co przyczynia się do zbliżenia ukraińskiego ustawodawstwa celnego do standardów europejskich. To nie tylko upraszcza i ułatwia handel międzynarodowy, ale także zapewnia udział ukraińskich AEO w tworzeniu bezpiecznych łańcuchów dostaw towarów. Do tej pory status ten otrzymało już 20 firm, na początku 2022 roku status ten posiadała tylko jedna firma.
Jako przykład osiągnięcia ważnych porozumień z partnerami europejskimi można wskazać niedawno ratyfikowane porozumienie w sprawie przystąpienia Ukrainy do Programu Celnego UE, które pogłębia współpracę celną Ukraina-UE oraz wzmacnia potencjał instytucjonalny Państwowej Służby Celnej, pozwala na podnoszenie kwalifikacji ukraińskich celników i uczestniczyć w korzystaniu z europejskich systemów elektronicznych.
Do ukraińskiego ustawodawstwa stopniowo wprowadzane są przepisy Kodeksu Celnego UE. Ta zbieżność przepisów celnych pomaga poprawić otoczenie biznesowe, uprościć transakcje handlowe i zwiększyć konkurencyjność ukraińskich towarów i usług na rynku europejskim.
Podejmowane są praktyczne kroki w kontekście wdrażania zintegrowanego zarządzania granicami, w szczególności mające na celu wprowadzenie wymiany wcześniejszych informacji o towarach i środkach transportu z państwami członkowskimi UE.
