Siły Zbrojne: od statusu obrony statycznej do okrętu flagowego gwarantującego niezależność

Struktura Sił Zbrojnych ZSRR obejmowała pięć różnych rodzajów wojsk, a mianowicie: siły lądowe, siły powietrzne, siły obrony powietrznej, siły rakiet strategicznych i marynarkę wojenną. Oddziały te kontrolowane były przez Ministerstwo Obrony ZSRR i Sztab Generalny. Oprócz tych struktur istniały formacje zbrojne podlegające Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Komitetowi Bezpieczeństwa Państwa.

Terytorium ZSRR w latach 1960-1990. został podzielony na piętnaście okręgów wojskowych, z których trzy znajdują się na terytorium Ukrainy. Typowy skład ówczesnego okręgu wojskowego obejmował, oprócz połączonych armii zbrojeniowych i pancernych, dywizje artylerii, rakietowe, przeciwlotnicze, szturmowe, brygady radiotechniczne, inżynieryjne i komunikacyjne, a także obrony chemicznej i wsparcia materialnego brygady i brygady samochodowe.

W skład okręgu wchodziły pułk helikopterów, pułk pontonowo-mostowy i pułk walki elektronicznej. Tym samym na terytorium Ukrainy istniała jedna z najpotężniejszych grup wojskowych w ZSRR. Według historyków liczyło ono 780–900 tys. osób. Warto zauważyć, że po II wojnie światowej kontyngenty wojskowe ZSRR wzięły udział w 24 lokalnych wojnach i konfliktach zbrojnych na terytorium 16 obcych państw.

Potrzeby armii zapewnił wysoki poziom militaryzacji kompleksu gospodarczego kraju. W warunkach wysoce ekstensywnej gospodarki planowej na obronność przeznaczano 12–13% PKB Związku Radzieckiego. Udział budżetu obronnego w budżecie państwa ZSRR mógł wynosić od 45% do 50%. 30% wszystkich mocy kompleksu wojskowo-przemysłowego ZSRR znajdowało się na terytorium Ukraińskiej SRR. To ponad 3,5 tys. organizacji, które zatrudniały około 3 mln osób.

Wśród nich znalazły się przedsiębiorstwa specjalizujące się w produkcji różnego rodzaju sprzętu wojskowego, zwłaszcza systemów rakietowych. W cywilnych zakładach i fabrykach funkcjonowały zamknięte warsztaty, tzw. „skrzynki pocztowe”. W pierwszej kolejności finansowano ich działalność. Na potrzeby tych obiektów przeznaczono najlepsze surowce i wysłano zaawansowaną kadrę. Jednocześnie liczba przedsiębiorstw o ​​zamkniętym cyklu produkcyjnym na terenie Ukraińskiej SRR wynosiła zaledwie 3–4%, a większość wyrobów gotowych została wyprodukowana w RFSRR.

Na przełomie lat 80. XX wiek W Związku Radzieckim powstały przesłanki do szybko narastającego kryzysu, spowodowanego gospodarką planową i nieefektywnym komunistycznym zarządzaniem krajem. Pomimo tego, że na każdym forum partyjnym pojawiała się teza o rozszerzeniu uprawnień rad wszystkich szczebli i poprawie sytuacji finansowej społeczeństwa, zastąpienie instytucji sowieckich władzą urzędników partyjnych i ogromne wydatki w sferze wojskowej w naturalny sposób doprowadziły do kryzys w życiu społeczno-gospodarczym i politycznym kraju. Upadek narodowego potencjału gospodarczego ZSRR wydobył na powierzchnię wiele długotrwałych problemów społecznych i zaczął zagrażać istnieniu państwa jako takiego.

Dlatego też, chcąc utrzymać polityczny monopol na władzę, komunistyczne kierownictwo decyduje się na dokonanie wymiernych zmian w kontekście syntezy rynkowych i planowych metod gospodarczych oraz demokratycznych i autokratycznych instrumentów politycznych. Jednak pomimo głoszonej „pierestrojki”, „przyspieszenia”, „demokratyzacji”, „pluralizmu” i „głasnosti”, prorosyjska KPZR, przy wsparciu sił bezpieczeństwa, nadal utrzymywała kontrolny wpływ na wszystkie sfery życia społeczeństwa sowieckiego.

Wdrożenie wojskowej doktryny „nowego myślenia” przez Sekretarza Generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa obejmowało uznanie wyczerpywania wyścigu zbrojeń i powolnego działania gospodarki radzieckiej, eliminację rakiet średniego i krótkiego zasięgu w ramach układu radziecko-amerykańskiego z 1987 r. i optymalizacji kadrowej armii. Zapewniono niezawodne gwarancje socjalne dla personelu wojskowego i wznowienie pracy partyjnej w kierunku wytyczenia wzajemnych wpływów organów sowieckich i partyjnych.

W tym czasie w oddziałach radzieckich zaangażowanych w Afganistanie wzięło udział około 160 tys. ukraińskich żołnierzy. Długa wojna nie tylko uszczupliła budżet Ukraińskiej SRR, ale także spowodowała znaczne straty ludzkie. W 1989 roku okazało się, że w wyniku działań wojennych zginęło ponad 3 tysiące Ukraińców, a tysiące zostało rannych.

Tajemnica spisów poległych, przeinaczanie informacji o aktualnym przebiegu wojny i przemilczanie jej skutków ugruntowało negatywny stosunek do sojuszniczych władz komunistycznych i przyczyniło się do szerzenia się niezadowolenia wśród wojskowych i cywilnych mieszkańców miasta. republika. Według oficjalnych statystyk, w 1989 r. w ZSRR poboru do wojska odmówiło 6,5 tys. osób, czyli 6,3 razy więcej niż w 1988 r. Do obwodów „upośledzonych” zalicza się Karpacki Okręg Wojskowy, który działał w zachodnich obwodach Ukraińskiej SRR. , wyróżniała się, gdzie liczba tzw. „uchylających się od przeciągu” wzrosła w ciągu roku prawie 10-krotnie.

Dlatego 21 marca 1989 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret „W sprawie redukcji sił zbrojnych ZSRR i wydatków na obronność w latach 1989-1990”. Według niego w tym okresie redukcji personelu wojskowego zostało poddanych 500 tys. 10 kwietnia 1989 r. Rada Najwyższa ZSRR przyznała prawo odroczenia poboru do wojska studentom studiów stacjonarnych wyższych uczelni. Z sił zbrojnych ZSRR wycofano oddziały graniczne, wewnętrzne i kolejowe. Zachowali obowiązek poboru do wojska dla obywateli w odpowiednim wieku, warunki i terminy służby oraz poboru na wzór innych jednostek armii i marynarki radzieckiej.

W czasie nieudanego wdrażania reformy wojskowej i innych innowacji „pieriestrojki” w Ukraińskiej SRR znacząco wzmogła się działalność stowarzyszeń narodowych, rad kolektywów związkowych, nieformalnych związków zawodowych, a z czasem partii politycznych. Postawili sobie za zadanie walkę z dominacją rosyjskiego reżimu politycznego na ziemiach ukraińskich.

Początkowo formacje te były ośrodkami debaty politycznej. Z nich wyrosły komórki służące rozwojowi ogólnodemokratycznego ruchu, który przekształcił się w ruch narodowowyzwoleńczy. Patriotyczna opinia publiczna Ukraińskiej SRR wyraźnie zdawała sobie sprawę, że przywrócenie niepodległości politycznej Ukrainy jest niemożliwe bez niezawodnego wsparcia ukraińskiego wojska.

Działania stowarzyszeń narodowych na rzecz utworzenia armii ukraińskiej znacząco zintensyfikowały sukcesy sił opozycyjnych na Litwie, Łotwie, w Estonii, Armenii i Gruzji. Przykładowo, wbrew ustawodawstwu ZSRR, na Litwie utworzono Ministerstwo Ochrony Regionalnej.

Podczas zatłoczonych wieców przywódcy Ludowego Ruchu Ukrainy, Ukraińskiego Związku Helsińskiego, Związku Niezależnej Młodzieży Ukraińskiej wysuwali ogólnokrajowe hasła typu „Precz z ZSRR! Ukraina – wolność!”, domagał się służby wojskowej Ukraińców na Ukrainie i utworzenia lokalnych sił bezpieczeństwa podporządkowanych przyszłym nowo wybranym radom. 7 lutego 1990 r. przy wsparciu społeczeństwa Spadszczina utworzono we Lwowie Ukraiński Komitet Wojskowy.

Był organizatorem masowych protestów i wydarzeń „sztafetowych” na terenie całej Ukrainy. Następnie we Lwowie, Tarnopolu, Charkowie i innych miastach Ukraińskiej SRR powstały komitety ds. utworzenia ukraińskich narodowych sił zbrojnych. Ich zadaniem była działalność propagandowa wśród rezerwistów i personelu wojskowego, uczestników organizacji młodzieżowych z powołaniem do włączenia się w skład armii ukraińskiej.

Po wyborach do Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR i rad lokalnych w marcu 1990 r. demokratyczny skład parlamentarny zapoczątkował zmiany w sferze wojskowej, w szczególności zatwierdził możliwość służby wojskowej na terytorium Ukrainy. Mając na uwadze wiosenny pobór, patriotyczni posłowie sejmików wojewódzkich próbowali rozpocząć formowanie armii narodowej, żądając włączenia w skład komisji poborowych i lekarskich przedstawicieli wojewódzkich komitetów wykonawczych i organizacji społecznych. Inicjatywa ta spotkała się z ostrym oporem Sztabu Generalnego w Moskwie.

Następnie 28 marca 1990 r. Rada Najwyższa ZSRR przyjęła ustawę „O zmianie ustawy ZSRR „O powszechnej służbie wojskowej”, która zmieniła procedurę poboru i zwolnienia ze służby wojskowej w kierunku jej centralizacji. Jeśli w 1967 r. Kampania poborowa i przeniesienie do rezerwy rozpoczęły się na podstawie dekretu Ministerstwa Obrony ZSRR, to w wydaniu z 1990 r. kwestię tę rozwiązała dopiero Rada Ministrów ZSRR.

Jednak 16 lipca 1990 r. Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR przyjęła „Deklarację o suwerenności państwowej Ukrainy”, w której uznała określenie trybu służby wojskowej wyłącznie dla siebie.

30 lipca 1990 roku Rada Najwyższa przyjęła uchwałę „W sprawie obowiązkowej służby wojskowej obywateli Ukraińskiej SRR i wykorzystania funkcjonariuszy organów ścigania republiki”, zgodnie z którą polecono Radzie Ministrów zapewnić powrót do kraju stałe miejsce służby w ciągu miesiąca funkcjonariuszy organów ścigania republiki zajmujących się ochroną porządku publicznego i lokalizacją konfliktów międzyetnicznych w innych regionach kraju.

Termin powrotu ukraińskiego personelu wojskowego ustalono na 1 grudnia 1990 r. Odrębnie wspomniano o trybie przenoszenia na terytorium Ukrainy obywateli odbywających obowiązkową służbę wojskową z terenów objętych konfliktami etnicznymi oraz o nowej procedurze poboru do wojska przystąpiono do służby wojskowej. Od 15 września 1990 r. należało przystąpić do poboru do jednostek wojskowych znajdujących się na terytorium Ukrainy.

Nie ustalono jednak szczegółowego mechanizmu wykonania uchwały. Rada Najwyższa zaapelowała do rządu w związku z niezadowalającą realizacją jej uchwał. Rząd z kolei zwrócił uwagę na niespójność nowych przepisów, które nie są zgodne z prawodawstwem ogólnounijnym. W celu realizacji koncepcji budowy armii ukraińskiej utworzono przy Radzie Najwyższej stałą komisję do spraw bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Na jego czele stał Wasilij Durdinets.

Koordynowanie pracy z Ministerstwem Obrony ZSRR i jego władzami lokalnymi w kwestiach poboru obywateli do czynnej służby wojskowej, zapewnienie interakcji z komisariatami wojskowymi, lokalnymi radami deputowanych ludowych i odpowiednimi stowarzyszeniami publicznymi w ramach Rady Ministrów Ukraińskiej SRR, Komitet Łączności powstał 13 września 1990 roku przy Ministerstwie Obrony ZSRR.

Aparat centralny składał się z wydziału do spraw sił zbrojnych i wydziału do spraw stosunków z komisariatami wojskowymi. Jej głównym zadaniem było wykonanie uchwały Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR z dnia 30 lipca 1990 r. „W sprawie obowiązkowej służby wojskowej obywateli Ukraińskiej SRR i wykorzystania funkcjonariuszy organów ścigania republiki poza jej granicami”.

Już 27 listopada 1990 r. Radę Najwyższą ZSRR odwiedził Szef Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR Michaił Moisejew. W swoim przemówieniu rosyjski generał skrytykował ukraińskie przepisy dotyczące służby wojskowej obywateli ZSRR. Antyukraińskie plany Moskwy ujawniły się 1 grudnia 1990 r. wraz z opublikowaniem dekretu prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa „W sprawie niektórych ustaw w kwestiach obronnych przyjętych w republikach związkowych”. Zauważył, że decyzje Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR zagroziły zdolnościom obronnym ZSRR.

W celu wzajemnego zrozumienia z kierownictwem związkowym Rada Najwyższa Ukrainy wysłała 10 października 1990 r. do Moskwy delegację pod przewodnictwem Władimira Grinewa. Centrum związkowe nie zgodziło się jednak z żądaniami ukraińskich deputowanych. Rada Najwyższa ZSRR uznała decyzje parlamentów republikańskich za mające negatywny wpływ na sytuację społeczno-polityczną w kraju. Jako rozwiązanie konfrontacji proponowano zawarcie umów dwustronnych, które opierałyby się na obowiązującym ustawodawstwie ZSRR.

Pomimo proklamowanej „Deklaracji Suwerenności Ukrainy” procesy kształtowania się jej struktur wojskowych przebiegały powoli. Dlatego ówczesna prasa nazywała armię „bastionem stagnacji”. W związku z bojkotem wiosennego poboru dowództwo Sił Zbrojnych ZSRR zostało zmuszone do powołania do służby wojskowej osób z przeszłością kryminalną, które stanowiły około 3% ogólnej liczby personelu wojskowego. Następnie niektóre rady regionalne Ukrainy postanowiły nie zaliczać do dezerterów personelu wojskowego, który odniósł szkody moralne i fizyczne w wyniku oszołomienia i opuścił miejsce służby bez pozwolenia.

Dlatego też 8 września 1990 roku Organizacja Matek Żołnierzy Ukrainy uchwałą I Zjazdu zwróciła się do Prezydenta ZSRR, Prezesa Rady Ministrów ZSRR, Ministra Obrony Narodowej i Prezydenta Przewodniczący Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR z żądaniami zreformowania sił zbrojnych w oparciu o wprowadzenie zasady dobrowolnego poboru do wojska. Uczestnicy domagali się powołania komisji Rady Najwyższej do zbadania okoliczności śmierci obywateli Ukrainy podczas służby wojskowej.

Organizacja opublikowała apel do suwerennych republik z prośbą o odwołanie personelu wojskowego z miejsc służby na ich terytorium. Podczas rewolucji na granicie w październiku 1990 r. studenci domagali się reform w armii i zapewnienia, aby obywatele Ukrainy odbywali obowiązkową służbę wojskową poza granicami republiki wyłącznie za dobrowolną zgodą.

Już w listopadzie 1990 roku na terenie obwodów lwowskiego, iwanofrankowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego, donieckiego, dniepropietrowskiego, połtawskiego, chersońskiego i czernihowskiego funkcjonowały liczne oddziały samoobrony publicznej, służby bezpieczeństwa i organy ścigania.

Do ich funkcji należała ochrona uczestników wieców oraz stawianie oporu organom ścigania w przypadku agresji. Do najbardziej mobilnych i zdolnych zaliczały się: „Varta”, utworzona przez lwowski oddział NRU, Iwano-Frankowska „Służba Bezpieczeństwa” SNUM, „Grupa Ochrony Sztandaru” Ukraińskiego Zgromadzenia Międzypartyjnego w Kijowie, „Karpacka Bractwo UPA” itp.

Praktyczne kroki w kierunku rozwoju ukraińskich sił zbrojnych poczyniono 28 kwietnia 1991 r., kiedy Rada Najwyższa utworzyła Komisję Obrony i Bezpieczeństwa Państwa, w skład której weszło 27 deputowanych ludowych z Wasilijem Durdynetem na czele. 5 czerwca 1991 r. w rządzie pojawiło się stanowisko Ministra Stanu ds. Obrony Narodowej, Bezpieczeństwa Narodowego i Sytuacji Nadzwyczajnych Ukraińskiej SRR. Przejął go Jewgienij Marczuk.

Rosyjska elita komunistyczna nie zamierzała jednak utracić monopolistycznych wpływów na armię. 22 czerwca 1991 roku „Dekret Prezydenta ZSRR w sprawie zatwierdzenia regulaminu rad wojskowych w Siłach Zbrojnych ZSRR, oddziałach Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR, oddziałach wewnętrznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR ZSRR i wojska kolejowe”.

Zgodnie z jej postanowieniami rady wojskowe liczące od 5 do 13 osób stały się stałymi kolegialnymi organami kierownictwa wojskowo-politycznego, reprezentującymi Prezydenta ZSRR w każdej grupie wojsk. Odpowiadali za funkcjonowanie wszystkich struktur wojskowych w regionach kraju oraz interakcję z władzami państwowymi i lokalnymi.

Należy zauważyć, że moskiewski projekt nowego traktatu związkowego formalnie przeniósł realizację działań mających na celu organizację i zapewnienie ochrony obywateli oraz ustanowienie poboru i służby wojskowej, a także rozstrzyganie spraw związanych z armią, na sfera wspólnej jurysdykcji związku i republik. Jednak przyjęcie 24 sierpnia 1991 r. przez Radę Najwyższą Ukrainy „Aktu ogłoszenia niepodległości Ukrainy” i ustawy „O formacjach wojskowych na Ukrainie” podporządkowało Radzie Najwyższej wszystkie jednostki wojskowe stacjonujące na terytorium kraju Ukrainy.

Nawet wtedy kierownictwo związkowe nieistniejącego państwa w dalszym ciągu sprzeciwiało się rozwojowi narodowych sił zbrojnych Ukrainy. 4 i 14 listopada 1991 r. Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej podjęła decyzję o pozostawieniu Ministerstwa Obrony jako międzypaństwowego organu zarządzającego wszystkimi wojskami byłego Związku Radzieckiego. Jednak 6 grudnia 1991 r. Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła ustawę „O siłach zbrojnych Ukrainy”, która stała się podstawą do utworzenia armii niepodległego państwa.

Tak więc powstanie Sił Zbrojnych Ukrainy na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. XX wiek przeszło trudną drogę od „bastionu stagnacji” do gwaranta swojej niepodległości. Etapami tego procesu było formowanie jednostek obronnych narodowych stowarzyszeń i partii antykomunistycznych, formowanie oddziałów egzekwowania prawa podległych nowo wybranym radom demokratycznym i tym podobne. Ten bieg wydarzeń zakończył się ukrainizacją wojsk radzieckich stacjonujących na ziemiach ukraińskich po przywróceniu niepodległości państwowej Ukrainy.